به نام خدا
اساس اين طرح را گل های طراحی شده خاصی تشکيل می دهند که به نام شاه عباسی مشهور شده است. (مشهورترین نقشه های قالی)اين گل های تجريد يافته ، ضمن شاخه و برگ ها و گاه اسليمی ها و ختائی ها در متن و حاشيه فرش ، نقشه اصلی را تشکيل می دهند.
به گروههای فرعی طرح اصلی نام های ، افشان ، لچک ترنج ، ترنجدار ، درختي ، جانوري ، شيخ صفي ، طره دار سلسله ای ، شاه عباسی تصرفي ، ترنجی طره دار ، بوته ای و لچک ترنج کف ساده ، داده شده است .
شکل اصلی اين طرح را شاخه های دورانی در ميان برگ ها تشکيل می دهد که اين شاخه ها ، تجريد يافته ی طرح درخت می باشند .
اسليمی انواع بسيار زياد دارد و معمولاً در بيشتر قالب ها اين طرح تکرار می گردد اما در بعضی فرش ها اين طرح مسلط است . معروف ترين اسليمی ها ، اسليمی دهن اژدر است .
در اين نوع اسليمی انتهای هر شاخه به دو بخش متقارن منشعب می گردد و بصورت فک های اژدها نشان داده می شود و روی ساقه شاخه ها جوانه هايی در نقاط مختلف تزئين شده است که بيشتر اين جوانه ها را اسليم می نامند .(مشهورترین نقشه های قالی)
شايد کلمه اسليمی از اسليم به معنای جوانه باشد و شايد هم اين لغت مشتقی از کلمه اسلامی باشد و می دانيم که در هنرهای اسلامی از اين طرح بسيار استفاده شده است .
اين طرح نيز به لحاظ تغييرات و دخل و تصرف ها به گروه های فرعی بسياری تقسيم شده است ؛ مانند اسليمي ، اسليمی بندي ، اسليمی شکسته ، اسليمی دهان اژدر ، اسليمی لچک ترنج ، اسليمی ترنجدار و اسليمی ماري .
با آنکه در طرح های فرش معمولاً کليه اجزا و اشکال ، به هم پيوسته و مرتبط هستند ، گویی قلم نقاش از هنگام شروع طرح تا پايان آن تحرک و ارتباط خود را قطع نساخته است ولی طرح افشان به اين صورت است که گل ، برگ و شاخه ها بطور پراکنده و بدون پيوستگی با يکديگر در متن فرش افشانده شده اند .
به همين علت است که اصل چنين طرحی را افشان ناميده اند .
اما در طرح افشان نيز تنوع و تغيير زيادی داده شده است و طرحهای فرعی بسياری از آن منشعب گشته اند .
مانند افشان اسليمي ، افشان ختائي ، افشان بندي ، افشان شکسته ، افشان گل اناري ،
افشان شاه عباسي ، افشان شاخه پيچ ، افشان دسته گل ، افشان حيوان دار و افشان ترنجدار .
طرح بته ای تجريد يافته درخت سرو است ، مبتنی بر بته های سرکج فرش ايران که به بته جقه شهرت يافته اند.
و در طرح های بته ای به اندازه و اشکال مختلف به چشم می خورند.
مشهورترین نقشه های قالی طرح های بته ای عبارتند از:
بته جقه ، بته شاخ گوزن ، بته ترمه ، بته سرابندی ، بته خرقه اي ، بته قلمکار اصفهان ،
هشت گل ، بته کردستانی يا هشت بته ، بته مير شکسته ، بته لچک ترنج ،
بته سنندج ، بته افشاری ، بته بازوبندی و بوته بادامي.
با وجودی که در طراحی فرش اساس کار را شاخه و برگ ها تشکيل می دهند.
ولی در طرح های درختی سعی شده است تا وجه تشابه زياد با طبيعت حفظ گردد.
در اغلب طرحهای اين گروه درخت و درختچه های كوچك و بزرگ به ويژه به صورت انفرادی تركيب اصلی را تشكيل داده اند و با اجزاء ديگری تركيب شده اند .
طرحهای معروف درختی اينگونه نامگذاری شده اند :
درختی جانوری يا حيوان دار ، درختی سبزيکار يا آب نما ، درختی ترنجدار ، درختی سروی و درختی گلداني .
مشخصاتی که در مورد طرح های درختی ذکر شد در طرح های شکارگاه نيز وجود دارد ، اما در اغلب طرحهای شکارگاه ، حيوانات وحشی در حال شکار نقش بسته شده است .
گروههای فرعی اين طرح عبارتند از : شکارگاه درختي ، شکارگاه ترنجدار ، شکارگاه قابي ، شکارگاه لچک ترنج و شکارگاه سراسري .
اين طرح از قاب های چند ضلعی بوجود آمده است و از گروهای فرعی آن قابی اسليمي ، قابی قرآنی کرمان يا ستونی را می توا ن نام برد .
طرح فرش های ترکمن از لحاظ هندسی و شکستگی خطوط در رديف طرح های ايلی و خاص مردم کوچ نشين است.
که بطور ذهنی و بدون نقشه بافته می شود .
ترکمنی قاب يمونی ، ترکمنی شانه اي ، ترکمنی غزال گز (چشم آهو) ، ترکمنی آخال،
ترکمنی چهار قاب ، ترکمنی خورجينی و ترکمنی قاشقی طرحهای فرعی اين طرح را تشکيل می دهند.
اين طرح در رديف طرح های بومی و ايلی است و بافت آن مانند ساير طرح های هندسی ذهنی بوده و از روی نقشه بوجود نيامده است .
خوشبختانه زيبايی اين طرح ، طراحان فرش را بر آن داشته است که آن را بصورت يک طرح منظم و مدون و با حفظ ويژگي های قديمی ، پياده نمايند.
اين طرح در بيرجند (يکی از شهرهای استان خراسان) بافته می شده
و به تدريج به ساير مناطق فرشبافی ايران راه يافته است .
چنانکه امروز از شرق تا غرب و همچنين در نواحی مرکزی ايران يعنی از استان خراسان تا آذربايجان و همدان و اراک رواج پيدا کرده است.
گروه فرعی منشعب از آن عبارتند از :
ماهی هرات ، ماهی فراهان و زنبوري ، ماهی سنه يا کردستان ، ريزه ماهی يا خرده ماهی و ماهی درهم بندي .
طرح گلفرنگ ترکيبی است از طرحهای اصيل ايرانی با گل های طبيعی ، مخصوصا گل سرخ. در اين نوع قالی از رنگ های تند و روشن مخصوصا رنگ های سرخ استفاده می شود.
گروه های فرعی اين طرح را گل سرخ (لچک ترنج) ، گلفرنگ بيجار ، گلفرنگ مستوفي ، گلفرنگ ترنجدار ، گلفرنگ دسته گل و گلفرنگ گل و بلبل تشکيل می دهند .
طرح اصلی محرابی از طرح محراب الهام گرفته شده است و تزئيناتی از قبيل قنديل ها ، ستون ها و سرستون ها و گل و برگ ها به آن اضافه شده است.
گروه های فرعی اين طرح بنام های محرابی درختی ، محرابی قنديلی ، محرابی گلدانی و محرابی دورنما شهرت دارد .
درطرح گلدانی اغلب شکل گلدان در اندازه های مختلف به چشم می خورد.
گاه يک گلدان بزرگ پر از گل تمام فرش را می پوشاند .
گاه چند گلدان کوچک بطور متقارن در اطراف متن و يا دنبال هم سرتاسر متن را فرا می گيرد.
گروه های فرعی اين طرح عبارتند از :
گلدانی ختائي ، گلدانی دوطرفه ، گلدانی محرابي ، گلدانی سراسری ،
گلدانی ظل السلطان (گل وبلبل) ، گلدانی حاج خاتمی ، گلدانی تکراری ، گلدانی لچک ترنج و گلدانی يکطرفه .
در اين طرح كل متن فرش از جهت طولی به چند رديف موازی تقسيم مي گردد و درون اين رديف ها با نگاره هايی همچون:
بته جقه ، انواع اسليمی و يا ختايی و گل و برگ های ديگر تزيين مي گردد .
به عبارت ديگر متن فرش به صورت راه راه مي باشد .
محرمات بته جقه ای معروفترين طرح اين گروه است .
اين طرح در بعضی از نقاط ايران به نام قلمدانی مشهور است.
گروه های فرعی طرح محرمات عبارتند از: قلمدانی سراسري ، گل ريز با زمينه يکرنگ و بته با زمينه الوان .
اين طرح ها از قديمی ترين و اصيل ترين نقشه ها در فرشبافی ايران بوده است و مخلوق ذهن قاليبافان بومی است .
طبيعت و محيط زندگی آنها به ساده ترين شکل در طرح اين فرش ها منعکس شده است .
از نقشه های منظم و مدون پيروی نمی شود و دارای زيبايی دلپسندی است.
طراحان فرش اين طرح را از منطقه ای به منطقه ديگر منتقل کرده اند چنانکه از غربی ترين نقطه ايران به شرقی ترين منطقه راه يافته است.
گروه های فرعی اين طرح ها اغلب منسوب به مناطقی است که طرح ابتدا در آنجا رواج پيدا کرده است و يا به نام اشخاصی است که دارای نفوذ محلی بوده اند و يا سفارش بافت آن را داده اند .
نام های معروف و قديمی اين گروه عبارتند از:
هيبت لو (مربوط به فارس و آباده) ، قشقايی بته ، افشاري ، خاتوني ، اردبيل ، مزلقان ،
خمسه ، ساوه ، تفرش ، هريس ، مهربان ، گوراوان ، زنجان و مشکين شهر ، بختياري ،
کردي ، يلمه ، گبه (خودرنگ) ، سيستان ، فردوس ، سالارخاني ، يعقوب خاني ، سنگ چوبي ،
علی ميرزائي ، جان بيگي ، جانمازي ،جوين ، موسی آباد ، بلوچستان ، ويس ، قرجه ، سنه و دسته گل
همانگونه كه از نام طرح های اين گروه پيداست ، كليه نقوش اين گروه به صورت هندسی و با استفاده از خطوط زاويه دار به وجود مي آيد.
گروه های فرعی مهم اين طرح عبارتند از :
هندسی بندی قابي ، هندسی ترنجدار ، هندسی محرمات ، هندسی لچک ترنج (شاخه شکسته) ،
هندسی کف ساده ، هندسی خطائي ، هندسی ستاره (موزاييک) ، هندسی خاتم شيرازی و هندسی جوشقاني .
منظور از استعمال واژه بندی اين است که يک قطعه کوچک از يک طرح در سرتاسر فرش چه از جهت طول و چه از سمت عرض تکرار گردد .
چون اين قطعات در مرحله تکرار بهم می پيوندند ، آن را بند بندی يا واگره می نامند.
نام های فرعی اين گروه عبارتند از:
بندی اسليمي ، بندی پيچک ، بندی شکسته ، بندی کتيبه ای ، بندی مستوفی ،
بندی ورامين يا ميناخاني ، بندی قالب خشتی يا لوزي ، بندی ترنجدار ، بندی درختی ،
بندی قابقابی ، بندی شير شکری يا بازوبندي ، بندی سروی ، بندی آدمکی يا ملانصرالدين ،
بندی بختياری ، بندی مجلسی ، بندی خوشه انگوری ، بندی شاخه گوزن حيواندار ، بندی خاتم شيرازی و بندی دسته گل
(مشهورترین نقشه های قالی)
اغلب طرح های اين گروه شباهت زيادی با نقشه های فرش مناطق مرزی ايران وكشورهای همسايه و حتی ساير كشورها دارد.
به همين دليل آنها را اقتباسي مي نامند مانند طرحهای قفقازی و گوبلني .
اين طرح ها از ساختمان ها ، کاشيکاري ها ، اشکال هندسی و تزئينی بناها الهام گرفته شده است .
در طول تاريخ طراحان فرش در طرح های اصلی دخل و تصرفاتی کرده و طرح های فرعی را بوجود آورده اند .
معروفترين اين آثار عبارتند از:
مسجد شيخ لطف الله ، محرابی کوفي ، مسجد کبود ، مقبره شيخ صفي ، سردر امامزاده محروق،
گنبد قابوس ، مسجد شاه اصفهان ، تخت جمشيد ، طاق بستان ، طاق کسري (ايوان مدائن) ، و زيرخاکي.
طرح های اين گروه به مرور زمان و با ادغام شدن طرح های مختلف بوجود آمده است.
و ده ها و بلكه صدها نوع از آن را مي توان در ميان مناطق مختلف ايران مشاهده كرد.
برخی از طرح های تلفيقی به جهت تلفيق زيبا و صحيح نقوش مختلف از جذابيت بالايی برخوردارند.
اما برخی از آنها ناشی از تلفيق نابهنجار چند طرح مي باشند.
گونه های مختلفی از طرح های تلفيقی را مي توان نام برد مانند:
لچك و ترنج تلفيقي ، تلفيقی دسته گلي ، تلفيقی گل فرنگ ، تلفيقی هندسی و…
(مشهورترین نقشه های قالی)